شب‌کوری (Nyctalopia) یکی از بیماری‌های چشمی است که در چرخه گیرنده‌های بینایی تاثیر گذاشته و سبب از بین رفتن پرده بینایی می‌شود. این بیماری براثر کمبود «رنگ‌دانه ارغوانی» یا «رودوپسین» سلول‌های استوانه‌ای حساس به نور شبکیه که در پشت چشم قرار داشته و مسئول دید در نور کم هستند ایجاد و منجر به کاهش دید در مکان‌های تاریک می‌شود. در صورت پیشرفت و عدم درمان به‌موقع، سلول‌های شبکیه نیز دچار اختلال شده و سبب می‌شود تا دید در روز نیز به‌مرورزمان کاهش پیداکرده و مختل می‌شود.
عامل این بیماری که ناشی از اختلال در سلول‌های شبکیه چشم است می‌تواند به‌صورت مادرزادی یا اکتسابی باشد.
عوامل مادرزادی:
شب‌کوری ثابت با نزدیک‌بینی یا بدون نزدیک‌بینی:
این بیماری نادر که براثر ناهماهنگی ژنتیکی به وجود می‌آید از زمان تولد همراه فرد بوده و دائمی است. افراد مبتلابه شب‌کوری ثابتِ مادرزادی (CSNB) در طول روز دید عادی دارند اما تشخیص اشیا در نور کم یا شب برای این دسته از بیماران بسیار مشکل یا حتی غیرممکن است. درنتیجه می‌تواند اثرات منفی جدی بر کیفیت زندگی آن‌ها وارد کند. به‌خصوص در مکان‌ها و شرایطی که نور مصنوعی در دسترس نباشد؛ بنابراین فرد مبتلا باید تحت‌نظر همیشگی چشم‌پزشک باشد تا از آسیب‌هایی در امان باشد که ممکن است براثر دید ضعیف در شب به وجود آید.
رتینیت پیگمنتوزا (Retinitis pigmentosa):
شایع‌ترین علت شب‌کوری ژنتیکی و غیرقابل درمان، رتینیت پیگمنتوزا یا (RP) نام دارد و از هر چهار هزار نفر در جهان، یک نفر به این بیماری مبتلایند. علائم این بیماری معمولا در دوران کودکی شروع می‌شود. مجموعه‌ای از اختلالات ژنتیکی سبب از بین رفتن تدریجی سلول‌های استوانه‌ای که مسئول دید در نور کم هستند شده و درنتیجه فرد دچار اختلال دید در شب می‌شود. به‌تدریج با پیشرفت بیماری، دید در روز نیز کاهش می‌یابد. متاسفانه هیچ راه درمانی برای این نوع از شب‌کوری وجود ندارد و فقط راه پیشگیری آن مشاوره ژنتیکی قبل از ازدواج است.
سندرم آشر ( Usher syndrome):
سندرم آشر یا (US) اختلالی است که سبب ناشنوایی جزئی یا کامل و درنهایت نابینایی پیش‌رونده است. به این ترتیب که بافت حساس به نور در پشت چشم تحت‌تاثیر قرارگرفته و تخریب تدریجی سلول‌های حساس به نور در شبکیه منجر به از دست دادن کامل بینایی می‌شود. فرد مبتلا ابتدا دچار مشکل دید در شب شده و به‌تدریج با ایجاد نقاط کور در کناره‌های میدان دید بینایی خود را از دست می‌دهد.
عوامل اکتسابی:
بیماری آب‌سیاه چشم (گلوکوم):
دید خوب نیازمند به عصب بینایی سالم است. زمانی که فشار چشم بالا رود، عصب بینایی آسیب می‌بیند و دید فرد را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. آب‌سیاه (گلوکوم) که به دزد بی‌سروصدای بینایی نیز معروف است عمدتا افراد مسن را گرفتار می‌کند. با بالا رفتن فشار چشم، دید محیطی فرد را تحت‌تاثیر قرارمی دهد. در مراحل ابتدایی علائمی ندارد اما سردرد، تهوع، درد در هنگام حرکات چشم و قرمزی از علائم پیشرفته بیماری است. در مراحل بسیار پیشرفته نیز آسیب شدید و غیرقابل‌جبران به عصب بینایی وارد می‌کند و منجر به تاری دید و از دست دادن کامل بینایی می‌شود. استفاده از داروهای درمانی بیماری آب‌سیاه نیز یکی دیگر از دلایل بروز شب‌کوری در افراد است.
آب‌مروارید (Cataracts):
یکی دیگر از بیماری‌هایی که سبب شب‌کوری می‌شود آب‌مروارید است. در این بیماری عدسی چشم شفافیت خود را ازدست‌داده و کدر شود. قابلیت تمرکز نور روی شبکیه نیز از بین رفته و تصویر واضحی روی آن تشکیل نمی‌شود. این امر سبب می‌شود تا فرد تصاویر را به‌صورت کدر و مات می‌بیند. در مراحل ابتدایی نیازی به درمان نیست اما چنانچه کدورت عدسی به حدی برسد که شخص نتواند فعالیت‌های روزمره‌اش را انجام دهد باید جراحی انجام شود. در غیر این صورت به آب‌سیاه چشم تبدیل می‌شود. عمل جراحی آسان است. به این ترتیب که پزشک عدسی چشم را از یک شکاف کوچک خارج کرده و عدسی مصنوعی (لنز) را داخل چشم قرارمی دهد.
دیابت:
یکی دیگر از عواملی که احتمال بروز شب‌کوری را در افراد افزایش می‌دهد، بیماری دیابت است. عوارض چشمی بیماری قند به آسیب عروق خونی شبکیه منجر می‌شود که در اصطلاح رتینوپاتی دیابتی نامیده می‌شود. ناگفته نماند سن بیمار و مدت‌زمان ابتلا به بیماری نیز نقش مهمی در آسیب شبکیه و شدت اثر آن دارد. بی‌شک، هرچه طول بیماری دیابت بیشتر باشد، احتمال آسیب به شبکیه چشم و شدت آن بیشتر است. تشدید آثار دیابت در شبکیه منجر به بسته شدن مویرگ‌های چشم، پارگی و خونریزی رگ‌ها می‌شود و درنتیجه خون به شبکیه نمی‌رسد و عروق غیرعادی در شبکیه ظاهر می‌شود. این عروق نابجا بافت‌های غیرعادی ایجاد می‌کنند که شبکیه را تحت کشش قرار داده و از جای خود جدا می‌کنند. به این ترتیب دید شخص را به‌شدت کاهش می‌دهد.
کمبود ویتامین A و بیماری گزروفتالمی:
این ویتامین نقش مهمی در حفظ شفافیت قرنیه ( پوشش بیرونی چشم ) دارد. از طرفی جزئی از رودوپسین سلول‌های استوانه‌ای حساس به نور شبکیه است و در صورت عدم رسیدگی می‌تواند منجر به خشکی چشم شود .
خشکی چشم یا گزروفتالمی (Xerophthalmia) فرم پیشرفته کمبود ویتامین A در چشم است که سبب می‌شود تا بافت ملتحمه چشم، خشک و غیرشفاف شود و چشم بیش‌ازاندازه به نور حساس شود. علاوه بر این، تولید اشک به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای کاهش‌یافته و چشم‌ها رطوبت و لغزندگی طبیعی خود را از دست می‌دهند. در صورت عدم درمان بیماری، تبدیل به نازک قرنیه نازک و سوراخ شده و منجر به کوری غیرقابل‌بازگشت می‌شود. تحقیقات نشان داده‌اند که رژیم‌های غذایی سرشار از ویتامین A می‌تواند خطر ابتلا به آب‌مروارید را نیز کاهش دهد.
قوز قرنیه (Keratoconus):
طبق تحقیقات انجام‌شده، درصدی از مبتلایان به قوز قرنیه، شب‌کور نیز هستند. در این بیماری قرنیه نازک شده و تغییر شکل می‌دهد. قوز قرنیه ممکن است مادرزادی باشد ولی معمولا در دوران بلوغ ظاهرشده و تا دهه‌های سوم و چهارم پیشرفت می‌کند و سپس متوقف می‌شود. در مراحل ابتدایی، بیماری حالت نهفته دارد و تنها مشکل بیمار تغییر مداوم شماره عینک، دوبینی،هاله بینی یا حساسیت به نور است اما با پیشرفت بیماری و تشدید نامنظمی قرنیه، به‌تدریج اختلال جدی دربینایی فرد مبتلا ایجاد می‌شود.
روش‌های تشخیص بیماری شب‌کوری:
- معاینه بالینی: شامل آزمایش‌هایی برای بررسی مقدار بینایی، توانایی تشخیص رنگ‌ها و واکنش مردمک چشم به روشنایی می‌شود.
- معاینه لامپ اسلیت: اسلیت لامپ یک میکروسکوپ دوچشمی است که روی میزی قرار داده‌شده و کمک می‌کند تا پزشک چشم را با بزرگنمایی 40تا10 برابر تصویر واقعی دیده و با تغییر شدت نور اجزای چشم ازجمله میزان التهاب چشم، قرنیه، عنبیه و ... بررسی شود.
- معاینه شبکیه: جهت بررسی وجود هرگونه آسیب در ساختارهای پشت چشم ازجمله زجاجیه
- ارزیابی فعالیت‌های سلول‌های بنیادی با استفاده از الکترورتینوگرافی: این آزمایش واکنش‌های الکتریکی سلول‌های استوانه‌ای و مخروطی شکل را که سلول‌های گیرنده نور هستند، در معرض نور بررسی کرده و می‌تواند عملکرد غیرطبیعی شبکیه، یعنی بخش تشخیص نور چشم را شناسایی کند.
*ممکن است آزمایش میدان دید هم‌روی فرد انجام شود. این آزمایش مشکلات دید میانی و جانبی را که براثر گلوکوم و دیگر بیماری‌های چشمی یا به‌واسطه مسائلی چون سکته مغزی ایجادشده‌اند، تشخیص می‌دهد
درمان بیماری شب‌کوری:
بهبود دید شبانه در افراد مبتلابه شب‌کوری بستگی به علت اصلی ایجاد بیماری دارد. درصورتی‌که علت شب‌کوری آب‌مروارید باشد، جراحی آب‌مروارید می‌تواند باعث بهبود دید کلی فرد در شب شود اما چنانچه دیابت علت شب‌کوری باشد می‌بایست میزان قند خون را با استفاده از دارو و رژیم غذایی کنترل کرد. بعضی از محققان نیز با واردکردن ژن از طریق ویروس به سلول‌های بدن سعی در برطرف کردن اختلالات ژنی کرده‌اند که خبر خوشی در حوزه درمان نابینایی و کم‌بینایی‌های ارثی است.
استفاده از عینک‌های آفتابی نیز موجب محافظت شبکیه در مقابل اشعه ماورای بنفش می‌شود. از طرفی استفاده از بعضی آنتی‌اکسیدان‌ها مانند ویتامین A روند پیشرفت بیماری را کند می‌کند. توجه داشته باشید افراط در مصرف این ویتامین نیز باعث کاهش اشتها، خشکی پوست، سردردهای شدید و بزرگی کبد می‌شود.
درمان شب‌کوری در طب سنتی:
در زمان بقراط برای درمان از ورقه‌های نازک‌جگر حیوانات روی چشم‌ها استفاده می‌شد. بعدها ثابت شد شب‌کوری عمدتا در اثر کمبود ویتامین Aاست که این ویتامین در جگر حیوانات به‌ویژه جگر ماهی به مقدار فراوان موجود است. سیر، پیاز، غلات، اسفناج، جوانه گندم، انواع کلم، مرکبات، شلغم حاوی این ویتامین بوده و در درمان آن موثر است.
توصیه آخر:
افراد مبتلابه شب‌کوری به این دلیل که با اختلال میدان بینایی مواجه‌اند، اجازه رانندگی در شب ندارند؛ زیرا سرعت واکنش راننده هنگام رانندگی به دید او بستگی دارد. حتی دید طبیعی در شب بسیار محدودتر از روز است. رانندگان مسن در مقایسه با جوان‌ترها، هنگام رانندگی در شب دید کمتری دارند.
منبع:تندرستی